Orët biologjike: Si e di trupi ynë që koha po kalon?

18 Shtator 2023, 07:38, Blog CNA

Në prill të këtij viti, atletja spanjolle Beatriz Flamini pa më në fund dritën e Diellit pas një qëndrimi 500-ditor në një shpellë. Një rekord absolut, të paktën për kohët moderne. Ajo tregoi për mediat se e humbi të gjithë ndjesinë e kohës që në ditën e 65-të.

Por a mund të jetë vërtet e sigurt se ishte dita e 65-të?

Për krahasim, në vitin 1962 francezi Mishel Sifrë doli nga shpella Skarason në Itali pasi kaloi 33 ditë atje. Në fakt, ai kaloi 58 ditë i mbyllur në shpellë. Por si munden qeniet njerëzore të izoluara të ruajnë gjurmën e kalimit të kohës, edhe kur janë të shkëputur nga mjedisi i tyre përreth?

Kjo ndodh sepse rimet biologjike janë në zemër të jetës, duke e rregulluar atë nga niveli molekular dhe deri në të gjitha pjesët e mëdha të trupit. Këtu përfshihen jo vetëm ciklet tona të gjumit/zgjimit, por edhe temperatura e trupit, hormonet, metabolizmin dhe sistemi kardiovaskular.

Dhe këto ritme kanë shumë pasoja, madje edhe në aspektin e shëndetit. Në fakt, një sërë sëmundjesh që janë episodike, si për shembull astma, shfaqin simptoma më të rënda gjatë natës, ndërsa ngjarjet e rënda kardiovaskulare janë më të shpeshta në mëngjes. Një shembull tjetër është puna me turne, e cila i shkëput njerëzit nga mjedisi i tyre.

Ajo mund të shoqërohet me një rrezik të shtuar të kancerit tek punëtorët, duke bërë që vetë OBSH ta etiketojë atë si një shkaktar të mundshëm të sëmundjeve kancerogjene. Por ritmet cirkadiane ndikojnë edhe tek mënyra se si ne ndërveprojmë me speciet e tjera.

Për shembull, Trypanosomiasis afrikane, e quajtur edhe Sëmundja e Gjumit, është një çrregullim i ritmit tonë të përditshëm i shkaktuar nga paraziti Trypanosoma brucei, metabolizmi i të cilit ka një mekanizëm të ngjashëm me imunitetit tonë.

Një orë biologjike është një mekanizëm i brendshëm i organizmave, që në mungesë të një sinjali mjedisor, funksionon sipas frekuencës së tij. Për shembull, alternimi i rregullt i ditës dhe natës ka favorizuar evolucionin e orës cirkadiane (circa, do të thotë “përafërsisht” ndërsa diem “ditë” në latinisht).

Mekanizmi i orës cirkadiane u zbulua për herë të parë tek miza e frutave, e njohur edhe si Drozofila, që në vitet 1970. Ai bazohet tek fazat e reagimit përmes përkthimit të veprimeve të disa gjeneve. Gjeni A promovon shprehjen e gjenit B, që nga ana tjetër e pengon shprehjen e gjenit A, duke krijuar një luhatje.

Gjatë ditës, drita nxit zvogëlimin e faktorëve specifikë nëpërmjet një fotoreceptori të quajtur kriptokrom. Megjithatë, rregullimi i saktë i orës bazohet në një rrjet kompleks molekular dhe neuronal që siguron kohën dhe saktësinë e saj.

Nuk ka një orë të vetme gjithëpërfshirëse që do të organizonte gjithë jetën, pasi gjenet përgjegjëse për orën biologjike ndryshojnë nga speciet në specie. Por parimi mbetet i njëjtë: gjenet, shprehja e të cilëve luhatet. Ritmet biologjike janë vënë re tek të gjitha organizmat e studiuara deri më sot, të cilat përfshijnë cianobakteret (një lloj bakteresh që e merr energjinë nëpërmjet fotosintezës), kërpudhat, bimët dhe kafshët, dhe sigurisht edhe njerëzit.

Orët biologjike: Si e di trupi ynë që koha po kalon?

Përveç kësaj, disa mekanizma ndihmës të kohës, e sinkronizojnë organizmin me mjedisin e tij: drita (më e studiuara deri më sot), temperatura dhe ushqimi. Sinjalet mjedisore në përgjithësi, dhe drita në veçanti, ndihmojnë në risinkronizimin e individit.

Tek njerëzit, drita nuk perceptohet drejtpërdrejt nga ora molekulare, por kapet në retinë dhe më pas transmetohet nëpërmjet rrugës retino-hipotalamike tek një orë qendrore, ku e modulon sintezën e proteinave. Sistemi nuk është pafundësisht i shkallëzueshëm, megjithatë: trupit të njeriut i duhet afërsisht një ditë për t'u përshtatur me një diferencë kohore prej 1 ore.

Orët biologjike: Si e di trupi ynë që koha po kalon?

Por ora cirkadiane nuk është i vetmi mekanizëm i orës që ekziston në natyrë. Shumë procese biologjike janë sezonale, si migrimi i një morie zogjsh dhe insektesh, riprodhimi dhe letargjia e shumë llojeve të kafshëve dhe lulëzimi i bimëve. Ky sezonalitet në përgjithësi diktohet nga disa faktorë, duke përfshirë atë që njihet si një orë rrethore në rastin e shumë specieve. Mekanizmi i kësaj ore nuk është përcaktuar ende./ Përshtatur nga CNA